Sayta giriş  Hesab

Ürəyin koronar (tac) damar xəstəliyi və baş-beyin insultunun birincili profilaktikasının icmalı.

Ədəbiyyatın son yenilənməsi: avqust 2016-cı il |  Məqalənin son yenilənməsi tarixi: iyun 2016-cı il | Məqalənin növbəti yenilənməsi tarixi: iyun 2018-ci il. 

GİRİŞ.

Ölüm hallarının əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına baxmayaraq, ABŞ və digər əksər inkişaf etmiş ölkələrdə ürək-damar və beyin-damar xəstəlikləri, o cümlədən, ürəyin koronar damar xəstəliyi, baş beyin insultu və periferik arteriyaların xəstəliyi kişi və qadınlar arasında ölümün əsas aparıcı səbəbi olub və guman ki, bu cür də qalacaqdır. 

ƏHƏMİYYƏTİ.

1975-ci ildən başlayaraq ABŞ-da ürək-damar xəstəlikləri səbəbindən ölüm hallarının sayı ümumən 24-28% azalmışdır. Bu azalma həm qadınlar, həm də kişilər, qara və ağ dərili əhali arasında müşahidə edilmişdir. Lakin 1990-cı ildən başlayaraq ölüm hallarının azalmasında yavaşıma müəyyən edildi. Təhlillər göstərib ki, baş vermiş azalmanın yarısı xəstəliklərin erkən diaqnostikası və aqressiv müalicəvi tədbirlərin görülməsi ilə bağlı olub. Aqressiv müalicəvi tədbirlərə əsasən arteriyal təzyiqin və qanda lipidlərin səviyyəsinin kontrolu ilə yanaşı, həyati vacib dərmanlarla - statinlər, aspirin, angiotenzin çevirən fermentin inqibitorları və beta blokatorlar - terapiya aid edilir. Azalmanın digər yarısı isə həyat tərzinin modifikasiyası tədbirləri, xüsusilə də, tütünçəkmənin dayandırılması ilə bağlı olmuşdur. 

Bütün bunlara baxmayaraq, ABŞ-da və dünyanın əksər yerlərində ölümün aparıcı səbəbi yenə də ürək-damar xəstəlikləri (ÜDX) və beyin-damar xəstəlikləridir (BDX). Diaqnostikanın yaxşılaşmasının vacib olduğu danılmazdır, lakin risk faktorların müəyyən edilib aradan qaldırılması və ya modifikasiyasına daha çox ehtiyac var. Bir çox ölkələrdə aparılmış tədqiqatlardan ÜDX və BDX-nin yaranmasına təsir edən beş modifikasiya oluna bilən risk faktoru aşkar edilib. Həmin risk faktorlarına aşağıdakılar aiddir: yüksək xolesterin, diabet, hipertoniya, piylənmə və tütünçəkmə. Məhz bu risk faktorları 45-79 yaşlı şəxslər arasında ÜDX və BDX səbəbindən baş verən ölüm hallarının yarısına cavabdehdir. 

ÜDX və BDX (insult) ilə bağlı risk faktorların əksəriyyətinin profilaktik tədbirlər vasitəsilə aradan qaldırılması və ya modifikasiyası mümkündür. Həmin profilaktik tədbirlərə həyat tərzinin dəyişdirilməsi və yanaşı farmakoterapiya aid edilir. Dünyanın 52 ölkəsindən olan xəstələrin iştirakı ilə aparılmış İNTERHEART tədqiqatında miokard infarktı halları ilə bir başa bağlılığı olan 9 risk faktoru müəyyən edilmişdir. Həmin risk faktorları bunlardır: tütünçəkmə, dislipidemiya, hipertoniya, diabet, artıq çəki və piylənmə, o cümlədən, abdominal piylənmə, fiziki aktivliyin aşağı olması və psixososial faktorlar. Bununla yanaşı müəyyən edilib ki, müntəzəm fiziki aktivlik, gündəlik meyvə və tərəvəz qəbulu və az miqdarda gündəlik alkoqol qəbulu ÜDX və BDX riskini azaldır. 

Qeyd olunmalıdır ki, birdən çox risk faktoru olan xəstələrdə risk daha da artır. Bu Framinqam Ürək Tədqiqatında da nümayiş etdirilib. 

PROFİLAKTİKANIN ƏSAS KOMPONENTLƏRİ. 

Sağlam qidalanma. Sağlam qidalanma aşağıdakıları nəzərdə tutur: 

•    meyvə və tərəvəzlə zəngin olmalı

•    bitki lifləri 

•    qlikemik indeksi aşağı olan qida növlərindən ibarət olmalı

•    doymuş və trans-yağlar tərkibində az, lakin monodoymamış yağların miqdarı çox olmalı

•    omeqa-3 yağ turşuları (balıq, bitkilər və ya qida əlavələrində) ilə zəngin olmalı. 

Müşahidəli tədqiqatlar dəfələrlə göstərib ki, meyvə və tərəvəzlə zəngin pəhriz (məs., Aralıq dənizi pəhrizi) ÜDX riskini azaldır. Dəqiq bilinməsə də, guman edilir ki, meyvə və tərəvəzlərin tərkibində olan hansısa maddələr ÜDX/BDX riskinin azalmasına təsir göstərir. Bundan əlavə mülahizə olunur ki, çoxlu miqdarda meyvə və tərəvəz qəbul edən şəxslər adətən ət məhsulları və doymuş yağlar az qəbul edir.

Tütünçəkmənin dayandırılması. 

Tütünçəkmə vaxtından əvvəl ölüm və vaxtından əvvəl əlillik hallarına səbəb olan qarşısı alına bilən zərərli vərdiş olaraq qalır. Çoxsaylı tədqiqatlar sübut edib ki, çəkilən siqaretlərin sayı ürək-damar xəstəliklərindən ölüm və xəstələnmə hallarını artırır. Tütünçəkmənin dayandırılmasının sağlamlıqla bağlı faydası artıq bir neçə aydan sonra özünü göstərir. Buna görə də, ÜDX-nin profilaktikası baxımından tütünçəkmənin dayandırılması heç vaxt gec deyil. Xərçəngin profilaktikası baxımından isə tütünçəkmə mümkün qədər erkən dayandırılmalıdır. 

Tütünçəkmənin dayandırılmasını dəstəkləmək üçün həkimlər məsləhətlə yanaşı nikotin əvəzləyici terapiya və digər farmakoloji terapiyadan istifadə edə bilər.  

Hipertoniyanın kontrolu. 

Hipertoniya ÜDX-nin inkişafı ilə bağlı olan risk faktorudur. Hipertoniya baş beyin insultu, ürəyin koronar xəstəliyi, ürək çatışmazlığı səbəbindən ölüm və xəstələnmə riskini, habelə qəfləti ölüm riskini artırır. 

Arteriyal təzyiqlə bağlı ABŞ-ın Birgə Milli Komitəsinin 7-ci hesabatı (JNC 7) tərəfindən 2003-cü ildə aşağıdakı təsnifat qəbul edilmişdir. Bu təsnifat sonradan Amerika və Beynəlxalq Hipertoniya Cəmiyyətləri tərəfindən də qəbul edilib.

•    normal arteriyal təzyiq: sistolik AT <120 mm c.s. və diastolik AT <80 mm c.s.

•    hipertoniya önü və yüksək normal təzyiq: sistolik AT 120-139 mm c.s. və ya diastolik AT 80-89 mm c.s. 

Hipertoniya önü və yüksək normal təzyiq vəziyyətinin Azərbaycanda yayılma dərəcəsi dəqiq məlum deyil. ABŞ-da aparılmış araşdırmalara görə ABŞ-ın böyük yaşlı əhalisinin 37%-i hipertoniya önü vəziyyətdən əziyyət çəkir. Hipertoniya önü rus dilində - предгипертония, ingilis dilində isə - prehypertension adlanır. 

Hipertoniya önü vəziyyədən əziyyət çəkən xəstələrin hədəf orqanların zədələnməsi əlamətlərinə yoxlanması və ya açıq hipertoniya xəstəliyinin inkişafına görə mütamadi müşahidəsi həmin xəstələrin təqibinin tərkib hissəsi olmalıdır. Arteriyal təzyiqin dəyişməsi növbəti həkim müayinəsində təkrar yoxlanmalıdır. 

Amerika və Beynəlxalq Hipertoniya Cəmiyyətlərinin 2014-cü ildə verdiyə tövsiyələrə görə diabet, xronik böyrək xəstəliyi, hədəf orqanların zədələnməsi və ya klinik ürək-damar xəstəliyi olmayanların müalicəsi bədən çəkisinin azaldılması, duz qəbulunun məhdudlaşdırılması, fiziki aktilvliyin artırılması və spitli içkilərin qəbulunun dayandırılması kimi qeyri-farmakoloji terapiya ilə aparılır. 

Ürək-damar xəstəliklərinin inkişafı riski orta dərəcəli olan hipertoniya önü xəstələrinin antihipertensiv preparatlarla terapiyası isə açıq hipertoniya (AT >140/>90 mm c.s.-dan yüksək) inkişaf etdikdə təyin edilir. Lakin digər yanaşı xəstəlikləri olan şəxslərdə antihipertenziv terapiya daha erkən da tətbiq oluna bilər.   

Antihipertensiv preparatın seçimi. Qeyri-farmakoloji terapiyaya baxmayaraq davamlı hipertenziyası olan xəstələrin müalicəsi üçün antihipertenziv farmakoloji preparatların istifadəsi tələb olunur. Hədəf arteriyal təzyiqə nail olmaq üçün xəstələrin bir qisminin birdən çox dərman preparatları ilə müalicəsi tələb oluna bilər. İlkin monoterapiya üçün aşağıdakı üç növ preparat istifadə edilir: tiazid diuretikləri, angiotenzin çevirən fermentin inqibitoru və ya angiotenzin reseptorlarının blokatoru və uzunmüddətli dihidropiridin qrupundan olan kalsium kanallarının blokatorları. Lakin xüsusi göstərişlər olduqda, məs., qulaqcıqların fibrilyasiyası hallarında beta-blokatorlar və ya kalsium kanallarının blokatorları və ya diabeti olan xəstələrdə angiotenzin çevirən fermentin inqibitorları istifadə oluna bilər. 

Dislipidemiya. 

İri həcmli randomizasiya olunmuş bir neçə klinik tədqiqatda və onların meta-analizi göstərib ki, ürəyin koronar xəstəliyinin klinik əlamətləri olmayan yüksək, orta və aşağı riskli xəstələrdə statin preparatları ÜDX, o cümlədən, miokard infarktı, baş beyin insultu və ürək-damar xəstəliklərindən ölüm hallarını azaldır. Dislipidemiyaya görə skrininqin aparılması və həmçinin farmakoterapiyanın aparılıb aparılmaması məsələsi individual qaydada təyin edilir. 

Bədən çəkisi. 

Bədən çəkisinin artması metabolik sindromun inkişafına təsir edən mühüm risk faktordur. ABŞ-da aparılan tədqiqat göstərib ki, bədən çəkisi normal olan şəxslərin cəmi 5%-də metabolik sindromun olduğu müəyyən edilirsə, artıq bədən çəkisi olanlarda bu rəqəm 22%, piylənməsi olanlarda isə 60%-dir. Beləliklə, artıq çəki və piylənmə ÜDX-nin inkişafına təsir edən əsas və modifikasiya olunan risk faktorların, o cümlədən, hipertoniya, dislipidemiya, insulinə rezistentlik və şəkərli diabet hallarının artmasına səbəb olur. Bədən çəkisinin azaldılması və fiziki aktivlik səviyyəsinin artırılmasına hədəflənən həyat tərzinin modifikasiyası tədbirləri metabolik sindromun müalicəsinin əsasını təşkil edir. Metabolik sindromun komponentlərinin irəliləməsini (proqressivləşməsini) qabaqlamaq üçün bədən çəkisinin normallaşdırılması tədbirlərinin əhəmiyyəti CARDİA (The Coronary Artery Risk Development in Young Adults) tədqiqatında öz təsdiqini tapmışdır. Həmin tədqiqatdan müəyyən edilib ki, yaşı 18-30 olan gənc şəxslərin 15 il ərzində bədən çəkisinin artması metabolik sindromun komponentlərinin proqressiv inkişafı ilə əlaqəlidir. 

Tədqiqatlar göstərir ki, bədən çəkisinin optimallaşdırılması üçün pəhriz, fiziki aktivlik və bəzən farmakoloji terapiyanın (məs., orlistat) birgə tətbiqi tələb olunur və daha yaxşı nəticələr verir. 

Fiziki aktivlik.

Bədən çəkisinə təsiri ilə yanaşı fiziki aktivlik və ya idman həmçinin ÜDX-nin profilaktikasına xidmət edir və bu bir sıra tədqiqatlarda sübuta yetirilib. Hazırda qüvvədə olan fiziki aktivliklə bağlı təlimatlara görə böyüklərdə müntəzəm orta intensivlikli fiziki aktivlik səviyyəsini təmin etmək tövsiyə olunur. Tövsiyə edilir ki, hər bir şəxs gündəlik 30 dəqiqəlik orta intensivlikli fiziki aktivliklə (məs., tez-tez və ya cəld yerimək) məşğul olsun. Bir sıra perspektiv tədqiqatlardan müəyyən edilib ki, həftədə 150 dəqiqə ağırlıq qaldırmaq və ya aerob fiziki aktivlik ÜDX-i riskini azaldır.  

Tip 2 şəkərli diabetin müalicəsi. 

Hazırda dünya ölkələrində tip 2 şəkərli diabetin epidemiyası və pandemiyası müşahidə edilir. Diabetin artımında artıq çəki və piylənmə əsas səbəblər sırasındadır. Diabet səbəbindən baş verən ölüm və xəstələnmə halları makrovaskulyar (ürəyin koronar damar xəstəliyi, baş beyin insultu və periferik arteriyaların xəstəliyi) və mikrovaskulyar ağırlaşmalarla (retinopatiya, nefropatiya və neyropatiya) bağlıdır.

Makrovaskulyar ağırlaşmaların profilaktikası və ya inkişafı riskinin azaldılması üçün bədən çəkisi, arteriyal təzyiq və qanda lipidlərin səviyyəsi ilə qlikemik kontrolun təmin edilməsi xüusilə əhəmiyyətlidir.

Şəkərli diabetlə bağlı mikrovaskulyar ağırlaşmaların inkişafı riskinin azaldılması məqsədilə qlyukozanın daha yaxşı kontrolu tələb olunur. Qanda şəkərin daha yaxşı kontrolu həmçinin makrovaskulyar ağırlaşmalar riskini də azaldır.  

Acqarına qanda triqliseridlərin səviyyəsi gələcəkdə tip 2 şəkərli diabetin inkişafını proqnozlaşdırmağa kömək edir. Lakin buna baxmayaraq, Amerika Diabet Assosiasiyası diabeti riski olan və ya yaşı 45-dən yuxarı olan bütün xəstələrdə acqarında qanda qlyukozanın yoxlanmasını tövsiyə edir.   

Aspirin. 

Klinik tədqiqatlar göstərib ki, aspirin miokard infarktı riskini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Lakin aspirinin baş beyin insultu və ürək-damar xəstəlikləri səbəbindən ölüm hallarına təsiri müəyyən deyil. ÜDX-nin birincili profilaktikası məqsədilə aspirinin təyin edilməsi fərdi qaydada qəbul edilir və xəstədə ÜDX riski, yanaşı xəstəliklər və qanaxma riski nəzərə alınmalıdır. ÜDX riskini qiymətləndirmək üçün çox vaxt Framinqam risklər şkaları tətbiq edilir. 

Belə ki, orta və yüksək risk qrupuna aid xəstələrdə (məs., ürəyin koronar damar xəstəliyinin 10 il ərzində inkişafı riski >10%-dən yuxarı olanlar) aspirinin birincili profilaktika məqsədilə istifadəsinin faydasına dair məlumatlar azdır. Lakin qanaxma riski aşağı olan orta və yüksək risk qrupuna aid xəstələrdə ÜDX-nin birincili profilaktikası üçün aspirinin istifadəsi məqsədəuyğundur.  

 

BİBLİOQRAFİYA.

  1. Lopez AD, Mathers CD, Ezzati M, et al. Global and regional burden of disease and risk factors, 2001: systematic analysis of population health data. Lancet 2006; 367:1747.
  2. Capewell S, Morrison CE, McMurray JJ. Contribution of modern cardiovascular treatment and risk factor changes to the decline in coronary heart disease mortality in Scotland between 1975 and 1994. Heart 1999; 81:380.
  3. Capewell S, Beaglehole R, Seddon M, McMurray J. Explanation for the decline in coronary heart disease mortality rates in Auckland, New Zealand, between 1982 and 1993. Circulation 2000; 102:1511.
  4. Patel SA, Winkel M, Ali MK, et al. Cardiovascular mortality associated with 5 leading risk factors: national and state preventable fractions estimated from survey data. Ann Intern Med 2015; 163:245.
  5. Meschia JF, Bushnell C, Boden-Albala B, et al. Guidelines for the primary prevention of stroke: a statement for healthcare professionals from the American Heart Association/American Stroke Association. Stroke 2014; 45:3754.
  6. Yusuf S, Hawken S, Ounpuu S, et al. Effect of potentially modifiable risk factors associated with myocardial infarction in 52 countries (the INTERHEART study): case-control study. Lancet 2004; 364:937.
  7. Stampfer MJ, Hu FB, Manson JE, et al. Primary prevention of coronary heart disease in women through diet and lifestyle. N Engl J Med 2000; 343:16.
  8. Kurth T, Moore SC, Gaziano JM, et al. Healthy lifestyle and the risk of stroke in women. Arch Intern Med 2006; 166:1403.
  9. Jackson R, Lawes CM, Bennett DA, et al. Treatment with drugs to lower blood pressure and blood cholesterol based on an individual's absolute cardiovascular risk. Lancet 2005; 365:434.
  10. Sotos-Prieto M, Bhupathiraju SN, Mattei J, et al. Changes in Diet Quality Scores and Risk of Cardiovascular Disease Among US Men and Women. Circulation 2015; 132:2212.
  11. LaCroix AZ, Lang J, Scherr P, et al. Smoking and mortality among older men and women in three communities. N Engl J Med 1991; 324:1619.
  12. Cholesterol Treatment Trialists' (CTT) Collaborators, Mihaylova B, Emberson J, et al. The effects of lowering LDL cholesterol with statin therapy in people at low risk of vascular disease: meta-analysis of individual data from 27 randomised trials. Lancet 2012; 380:581.
  13. Lewis SF, Hennekens CH. Regular Physical Activity: A 'Magic Bullet' for the Pandemics of Obesity and Cardiovascular Disease. Cardiology 2016; 134:360.
  14. Lewis SF, Hennekens CH. Regular Physical Activity: Forgotten Benefits. Am J Med 2016; 129:137.
  15. Manson JE, Hu FB, Rich-Edwards JW, et al. A prospective study of walking as compared with vigorous exercise in the prevention of coronary heart disease in women. N Engl J Med 1999; 341:650.
  16. Hennekens CH, Andreotti F. Leading avoidable cause of premature deaths worldwide: case for obesity. Am J Med 2013; 126:97.
  17. Hennekens CH, Andreotti F, Barice J. Metabolic Syndrome: The new silent killer. Gen Med Ed 2012; 1:28.
  18. Hennekens CH, Pfeffer MA, Newcomer JW, et al. Treatment of diabetes mellitus: the urgent need for multifactorial interventions. Am J Manag Care 2014; 20:357.
  19. Leening MJ, Berry JD, Allen NB. Lifetime Perspectives on Primary Prevention of Atherosclerotic Cardiovascular Disease. JAMA 2016; 315:1449.
  20. Knoops KT, de Groot LC, Kromhout D, et al. Mediterranean diet, lifestyle factors, and 10-year mortality in elderly European men and women: the HALE project. JAMA 2004; 292:1433.
  21. Akesson A, Larsson SC, Discacciati A, Wolk A. Low-risk diet and lifestyle habits in the primary prevention of myocardial infarction in men: a population-based prospective cohort study. J Am Coll Cardiol 2014; 64:1299.
  22. Chiuve SE, Rexrode KM, Spiegelman D, et al. Primary prevention of stroke by healthy lifestyle. Circulation 2008; 118:947.
  23. Castellano JM, Sanz G, Fernandez Ortiz A, et al. A polypill strategy to improve global secondary cardiovascular prevention: from concept to reality. J Am Coll Cardiol 2014; 64:613.
  24. de Cates AN, Farr MR, Wright N, et al. Fixed-dose combination therapy for the prevention of cardiovascular disease. Cochrane Database Syst Rev 2014; :CD009868.
  25. Selak V, Elley CR, Bullen C, et al. Effect of fixed dose combination treatment on adherence and risk factor control among patients at high risk of cardiovascular disease: randomised controlled trial in primary care. BMJ 2014; 348:g3318.
  27. Castellano JM, Sanz G, Peñalvo JL, et al. A polypill strategy to improve adherence: results from the FOCUS project. J Am Coll Cardiol 2014; 64:2071.